XII Dni Kultury Katolickiej w Białymstoku
sympozjum na temat: Stanisław Moniuszko – pieśń religijna i narodowa. 200 rocznica urodzin kompozytora, dyrygenta i organisty
22 września 2019 roku w Centrum Wystawienniczo-Konferencyjnym Archidiecezji Białostockiej odbyło się sympozjum otwierające XII Dni Kultury Katolickiej w Białymstoku organizowane przez Akcję Katolicką Archidiecezji Białostockiej, w bieżącym roku poświęcone Stanisławowi Moniuszce w 200. rocznicę urodzin kompozytora, organisty, dyrygenta i pedagoga. Otwarcia konferencji dokonali: Asystent Kościelny Akcji Katolickiej Archidiecezji Białostockiej ksiądz prałat Tadeusz Żdanuk i Prezes Zarządu Akcji Katolickiej Archidiecezji Białostockiej pani Teresa Niewińska. Powitali wszystkich zgromadzonych, a nade wszystko panią Annę Kisielewską – prelegentkę i pianistkę, prof. dr. hab. Ryszarda Cieślę wykładowcę oraz Macieja Bogumiła Nerkowskiego – wykonawcę pieśni Stanisława Moniuszki.
Prof. Edwin Koźniewski ukazał w skrócie tematykę Dni Kultury Katolickiej, w którą wpisują się dokonania Stanisława Moniuszki. Przedstawił wykładowcę konferencji, prof. dr hab. Ryszarda Cieślę, solistę Teatru Wielkiego w Warszawie, laureata wielu międzynarodowych konkursów wokalnych. Profesor Uniwersytetu Muzycznego Fryderyka Chopina w Warszawie, pełniący funkcje dziekana i prorektora UMFC, popularyzuje muzykę Moniuszki w kraju i na świecie. Jest też organizatorem i dyrektorem artystycznym Festiwali Filharmonii im. Romualda Traugutta oraz reżyserem wielu spektakli muzycznych. Prof. Edwin Koźniewski krótko zaprezentował bohatera sesji, Stanisława Moniuszkę (1819-1872), jako wybitnego polskiego kompozytora, czołowego przedstawiciela polskiej opery narodowej oraz wiernego ojca, męża, patriotę, wykazującego troskę o dom, rodzinę, Polskę i Kościół Katolicki.
Prof. Ryszard Cieśla w swoim wykładzie „Stanisław Moniuszko – twórca opery narodowej” założył cel – skłonienie do refleksji nad spuścizną Stanisława Moniuszki, wybitnego twórcy polskiej muzyki. Ważne, by Polacy dostrzegli w twórczości kompozytora piękno, artyzm, mistrzostwo, muzyczne kompetencje. Wykładowca przedstawił kilka projektów, związanych z 200. rocznicą urodzin Stanisława Moniuszki oraz promowaniem jego twórczości. Wielbicielka muzyki kompozytora, Maria Fołtyn, założycielka Towarzystwa Miłośników Muzyki Moniuszki co 4 lata organizuje w Warszawie wokalny konkurs muzyki moniuszkowskiej. Staraniem Towarzystwa uchwalono rok 2019 Rokiem Moniuszkowskim. Pierwszym dokonaniem było nadanie imienia Stanisława Moniuszki Dworcowi Centralnemu w Warszawie w dniu 6 stycznia b.r. W Roku Moniuszkowskim podejmowane są przedsięwzięcia dla propagowania muzyki twórcy. Powstała fundacja rodzinna, działająca w ramach spuścizny kompozytora. Działania towarzystw, uczelni muzycznych, osobiste przedsięwzięcia prof. Ryszarda Cieśli popularyzują twórczość Moniuszki. Znawcy muzyki kompozytora starają się zmienić dość powszechne, schematyczne oceny Moniuszki jako twórcy prowincjonalnego, etnicznego, zaściankowego. Brak zgody na powszechne stereotypowe opinie o dokonaniach artysty motywuje prof. Ryszarda Cieślę do upowszechniana muzyki moniuszkowskiej w świecie poprzez wystawianie jego oper i innych form muzycznych. Jest to odpowiedź na deprecjonowanie wartości twórczości Moniuszki, szczególnie w ostatnich latach.
Prof. Ryszard Cieśla w wykładzie przedstawił argumenty dokumentujące patriotyzm, wielkość i kunszt twórczości Moniuszki, artysty światowej sławy. Stanisław Moniuszko urodził się w 1819 r. Wychował się w rodzinie pielęgnującej tradycje narodowe, ceniącej wolność człowieka i kraju oraz wartości etyczne. Jako mąż Aleksandry Müllerówny, ojciec dziesięciorga dzieci troszczył się o ognisko domowe, o atmosferę miłości w rodzinie. Rodzina zachowywała polskie obyczaje, normy moralne, a w sercach zniewoloną ojczyznę. Twórczość Moniuszki była służbą Bogu, Pięknu i Prawdzie. Wrażliwość na piękno i dobro można odnaleźć w każdym jego utworze. Służył ludziom i kulturze polskiej w bardzo trudnych czasach, gdy ojczyzna była pod zaborami. W tamtych czasach każdy dom szlachecki i mieszczański był kolebką i ostoją polskości. Tam szanowano język ojczysty, dbano o obyczaje i kulturę polską, przechowywano tradycje i pamięć o wolnej ojczyźnie. Muzyka Moniuszki w domowym zaciszu pozwalała utrzymać polskiego ducha narodowego oraz sprzyjała zakorzenieniu w narodowej tradycji muzycznej.
Prelegent zanegował fałszywe przekonania, że Stanisław Moniuszko był etnicznym twórcą, samoukiem. Kompozytor był doskonale wykształcony muzycznie. Wychowywany w muzykalnej rodzinie, znał wiele utworów muzycznych. Jego edukacją muzyczną zajmowali się doskonali nauczyciele: August Freyer, Dominik Stefanowicz, w Berlinie Carl Friedrich Rungenhagen. W 1840 roku Moniuszko z rodziną zamieszkał w Wilnie, gdzie został nauczycielem muzyki oraz organistą. Jego działalność przyczyniła się znacząco do ożywienia muzycznego środowiska wileńskiego. W 1858 roku w Warszawie objął stanowisko pierwszego dyrygenta opery polskiej w Teatrze Wielkim, a od 1864 roku wykładowcy w Instytucie Muzycznym w Warszawie. Był niezwykle pracowitym muzykiem. Co roku pełnił funkcję dyrygenta na koncertach kompozytorskich, bywał w świecie, gdzie starał się rozpowszechniać nie tylko swoją muzykę. W swoim wystąpieniu Anna Kisielewska przypomniała, że Moniuszko znał sześć języków. Znał wielu współczesnych mu twórców, którzy bardzo cenili jego twórczość, a niektóre utwory uznali za arcydzieła.
Prof. Ryszard Cieśla wykazał wartość artystyczną oper oraz innych form muzycznych twórcy. Do historii Stanisław Moniuszko przeszedł jako „ojciec polskiej opery narodowej” oraz kompozytor przepięknych pieśni: sielskich dumek, ballad, romansów, pieśni religijnych, psalmów i hymnów oraz romantycznych pieśni lirycznych. Spuścizna muzyczna kompozytora obejmuje różnorodność form: opery, pieśni, kantaty, utwory religijne, symfoniczne, kameralne i solowe a także operetki, balety i muzykę do dramatów. Jego twórczość imponuje różnorodnością i mistrzostwem muzycznym. W 1848 roku w Wilnie Moniuszko przygotował wystawienie pierwszej, dwuaktowej wersji opery Halka z librettem Włodzimierza Wolskiego. Po ogromnym powodzeniu czteroaktowej wersji opery w Warszawie, wystawiał Halkę w Niemczech i Francji. Opera była prezentowana w wielu teatrach w kraju, także za granicą. Widzów do dziś porusza dola skrzywdzonej bohaterki pochodzącej z chłopstwa.
Premiera opery Straszny dwór z librettem Jana Chęcińskiego w Teatrze Wielkim w 1865 roku została przyjęta entuzjastycznie. Opera ukazuje szczęśliwe życie w polskim dworku szlacheckim, w którym panuje gotowość do zbrojnej walki z wrogiem ojczyzny, obowiązują patriotyczne ideały odwagi, honoru, poświęcenia, służby ojczyźnie. Dramat muzyczny zarysowuje tragiczną sytuację Polaków, ogromną skalę represji w okresie powstania listopadowego. Jako dzieło dramatyczne ma idealną budowę, doskonale harmonizuje tradycyjne polskie pieśni i tańce (mazur, polonez, krakowiak). Opera Straszny dwór stała się wielkim manifestem patriotycznym. Po trzecim przedstawieniu carska cenzura zakazała wystawiania sztuki. Władze carskie uznały, że wątki narodowe w Strasznym dworze są niebezpieczne po stłumionym powstaniu styczniowym. Ponownie operę wystawiono w Teatrze Wielkim dopiero po śmierci Moniuszki w roku 1885. Utwór jest w opinii wykładowcy „koroną twórczości Moniuszki”, który wymienił jej walory: „pięknie skonstruowane chóry”, „doskonałe libretto”, „piękne stroje”, „wzruszający kontekst historyczny”. Straszny dwór jest jedną z najczęściej wystawianych w Polsce oper. Także poza granicami kraju był często wystawiany. Prof. Ryszard Cieśla zwrócił uwagę, że angielska wersja opery The Haunted Manor z 1970 roku wystawiona w Bristolu przez studentów przyciągała wielu Polaków. W dygresji wykładowca odniósł się do starań polskich propagatorów oper Moniuszki, którzy nie zawsze znajdują zrozumienie w ministerstwie kultury. Obserwuje się także małe zainteresowanie upowszechnianiem muzyki Stanisława Moniuszki przez współczesnych solistów.
Straszny dwór jak i Verbum nobile z librettem Jana Chęcińskiego nawiązują do motywu szlacheckiego słowa, rycerskiego honoru. Jest to przywołanie obrazu wielkiego państwa przedrozbiorowego, odniesienie do archetypu sarmackiej kultury, który pozostał w pamięci, sercach, tradycji i obyczajach Polaków. Moniuszko tkwił w tej kulturze, więc jej motywy są obecne w jego twórczości. Profesor podał przykład przystosowania tłumaczonego utworu do innego systemu wartości etycznych, do polskiego szacunku dla kobiet, które stoją na straży polskiego domu. W pieśni Polna różyczka (sł. J. Grajnert wg J.W. von Goethego) w wersji niemieckiej chłopiec zrywa różę i ją wyrzuca. W polskim tłumaczeniu młodzieniec zrywa kwiat, przynosi go do domu i umieszcza w flakonie.
Ukończone opery Moniuszki to: Flis (1858) z librettem Stanisława Bogusławskiego, Hrabina(1859) z librettem Włodzimierza Wolskiego, Paria (1868) z librettem Jana Chęcińskiego.
Profesor przedstawił krótko inne dokonania kompozytorskie Moniuszki: balety: Monte Christo, Na kwaterunku, Figle szatana, operetki: Loteria z librettem Oskara Korwin-Milewskiego, Żółta szlafmyca z librettem Franciszka Zabłockiego, Jawnuta z librettem W. L. Anczyca, Betty z librettem Franciszka Szobera, Beata z librettem Jana Chęcińskiego, Nocleg w Apeninach z librettem Aleksandra Fredry, Ideał i Karmaniol, czyli Francuzi lubią żartować z librettem Oskara Korwin-Milewskiego. Moniuszko jest autorem licznych utworów wokalnych: pieśni, kantat do słów polskich pisarzy, np.: Adama Mickiewicza Sonety krymskie i Widma (tekst – Dziadów część II), Józefa Ignacego Kraszewskiego Milda i Nijoła; uwertur koncertowych: Bajka, Kain, Uwertura wojenna; utworów fortepianowych: Walce, Fraszki, Polonezy, Nokturn As-dur, Polka, Pieśń włóczęgi.
Kompozycje religijne, jak podkreślił prelegent, zajmują w twórczości Stanisława Moniuszki poczesne miejsce. Stworzył około 80 utworów religijnych, w tym msze, kantaty, litanie, hymny i psalmy. Moniuszko napisał siedem mszy do łacińskiego tekstu cyklu mszalnego: Msza C-dur, Msza Des-dur, Msza Es-dur i Msza żałobna G-moll (Requiem aeternam). Msze polskie napisał Moniuszko do polskich parafraz poetyckich: Msza A-moll (Panie nasz, Panie), Msza E-moll (Panie, Panie zmiłuj się), Msza Piotrowińska B-dur, Msza żałobna D-moll (Pienia żałobne do mszy św. za zmarłych) ze słowami Justyna Wojewódzkiego. Przykładem twórczości kantatowej w muzyce religijnej są cztery Litanie Ostrobramskie. Największe uznanie zyskała III Litania, którą w 1862 roku Moniuszko dedykował Gioacchino Rossiniemu. Pieśni religijne Stanisława Moniuszki to m.in.: Ojcze z niebios, Boże Panie, Dobranoc, Szczęśliwy Mąż, Hymn do Pana Jezusa, O Władco Świata, Pieśń pokutna, Modlitwa Pańska, Ojcze Nasz, Zwiastowanie, Modlitwa.
Podczas uroczystej sesji dużo miejsca poświęcono pieśniom zawartym w Śpiewniku domowym, zarówno w wykładzie, jak i podczas koncertu. Ogromną część dorobku Stanisława Moniuszki stanowiły pieśni o tematyce religijnej i świeckiej, które w zamiarach kompozytora miały służyć domowemu muzykowaniu. Ich celem było podtrzymywanie świadomości narodowej. Zostały zebrane w dwanaście tomów Śpiewnika domowego (sześć wydanych przez autora, sześć po jego śmierci). W warunkach carskiej cenzury określenie „domowy” było powszechnie rozumiano jako „narodowy”. W 1843 r. ukazał się pierwszy Śpiewnik domowy. Ze względu na trudności związane z wykonaniem utworów przez muzyków - amatorów Stanisław Moniuszko został skłoniony do komponowania pieśni o różnym stopniu trudności.
Inspirację w tworzeniu pieśni w dużym stopniu stanowiła muzyka ludowa w postaci rytmiki tańców: mazura, krakowiaka i poloneza. Wiele pieśni miało charakter narodowy i patriotyczny, co widoczne jest w motywach muzycznych i nawiązaniach do tradycyjnej obrzędowości, obyczajów, polskiej duchowości oraz rodzimego krajobrazu. Profesor ocenił pieśń Znasz-li ten kraj (wg. Mignon Goethego) w przekładzie A. Mickiewicza jako najpiękniejszy utwór, równie cenny pod względem artystycznym jak Prząśniczka do słów Jana Czeczota. Bardzo ekspresyjne są pieśni O matko moja do tekstu Jana Prusinowskiego i Pieśń wieczorna do tekstu Władysława Syrokomli. Popularna jest żartobliwa pieśń Dziad i baba do słów Józefa Ignacego Kraszewskiego, sentymentalna Złota rybka do słów Jana Zachariasiewicza, ballady do tekstów Adama Mickiewicza: Trzech budrysów i Czaty. Popularna na świecie jest piękna uwertura koncertowa Bajka. Motywy zaczerpnięte z kultury ludowej, historii narodowej, codziennego życia moniuszkowska pieśń przeniosła do domów polskich. W zaciszu domowym kwitł patriotyzm, pielęgnowano polską kulturę i obyczaje.
Moniuszko komponował pieśni przede wszystkim do tekstów współczesnych sobie poetów polskich: Adama Mickiewicza, Aleksandra Chodźki, Józefa Ignacego Kraszewskiego, Władysława Syrokomli, Jana Czeczota, Teofila Lenartowicza, Józefa Korzeniowskiego. Upowszechniał w ten sposób polską poezję. Sięgał także po wiersze poetów francuskich, niemieckich, rosyjskich, angielskich i włoskich.
Stanisław Moniuszko zmarł 4 czerwca 1872 roku w Warszawie, jego pogrzeb zgromadził wielkie rzesze wielbicieli jego talentu. Pozostawił po sobie spuściznę wielkiej wartości. Należy podkreślić, że jego utwory artyzmem dorównują współczesnym mu kompozytorom, takim jak Gioacchino Rossini, Bedřich Smetana, Giuseppe Verdi, Robert Schumann, Charles Gounod, Franciszek Schubert, Modest Mussorgski.
Podczas wykładu profesor R. Cieśla przytoczył anegdoty ukazujące wpływ wykonawców na zmianę decyzji związanych z wystawieniem utworu. Aria Jontka „Szumią jodły na gór szczycie” po zmianie tempa przekształciła się w dumkę. Smutną konstatacją wykładowcy było wielokrotne podkreślenie, że wiele szkody w odbiorze i popularności Moniuszki czyni przywiązanie do utartych, schematycznych ocen jego dorobku. Odbiór każdego dzieła sztuki, także utworów muzycznych zależy od kontekstu, od bagażu doświadczeń i wrażliwości odbiorcy. Zdarzają się od lat 70. ubiegłego wieku „dekonstrukcje” utworów Moniuszki, kiedy reżyser realizuje swoją koncepcję, która ma niewiele wspólnego z oryginalnym utworem.
Po ciekawym wykładzie profesora Ryszarda Cieśli uczestnicy wysłuchali koncertu w wykonaniu Macieja Bogumiła Nerkowskiego (śpiew) Anny Kisielewskiej (akompaniament i komentarze do wykonywanych pieśni). Artyści wykonali następujące pieśni Stanisława Moniuszki:
Dziad i baba, sł. J.I. Kraszewski
Znasz-li ten kraj, sł. A. Mickiewicz wg J.W. von Goethego
Koszykarz, sł. A. Pług
Prząśniczka, sł. J. Czeczot
Czaty, sł. A. Mickiewicz
Krakowiaczek, E. Wasilewski
Dobranoc, modlitwa sł. Moniuszko
Trzech budrysów, sł. A. Mickiewicz
Ojcze z niebios, Boże Panie, fr. opery Stanisława Moniuszki Halka
Po emocjonalnym wykonaniu pieśni przez artystów prof. Edwin Koźniewski – główny organizator XII Dni Kultury Katolickiej - podziękował prelegentowi prof. Ryszardowi Cieśli oraz akompaniatorce Annie Kisielewskiej i soliście Maciejowi Bogumiłowi Nerkowskiemu za lekcję muzyki, religii, patriotyzmu, literatury, która stała się ucztą duchową dla uczestników.
Spotkanie zakończyło się wspólnym odśpiewaniem modlitwy Dobranoc (na bis) oraz błogosławieństwem ks. Tadeusza Żdanuka.
